Το Νοέμβριο του 2022 μία νέα τεχνολογική πλατφόρμα με την ονομασία ChatGPT παρουσιάστηκε από την εταιρεία OpenAI. Η πλατφόρμα αυτή ξάφνιασε, όχι μόνο τους απλούς χρήστες τεχνολογιών τεχνητής νοημοσύνης και υπολογιστών, αλλά και την ίδια την επιστημονική κοινότητα της τεχνητής νοημοσύνης.
Τι είναι όμως το ChatGPT; Τα μοντέλα αυτά εκπαιδεύονται με κείμενα που υπάρχουν στο διαδίκτυο, ο αριθμός των οποίων είναι της τάξης των τρισεκατομμυρίων. Εκπαίδευση σημαίνει ότι παίρνουν συγκεκριμένες τιμές τα αρκετά δισεκατομμύρια παράμετροι που περιγράφουν τα μοντέλα αυτά. Για την ακρίβεια η νέα βελτιωμένη παραλλαγή του ChatGPT με το όνομα της ChatGPT-4 αποτελείται από 100 τρισεκατομμύρια παραμέτρους. Έτσι τα μοντέλα αυτά, όταν τους κάνεις μία ερώτηση μπορούν να παράγουν ένα αντίστοιχο κείμενο, ακόμη και να χρησιμοποιούν συλλογισμούς που έμαθαν μέσα από τα δισεκατομμύρια κείμενα. Το πιο ενδιαφέρον είναι ότι οι απαντήσεις που δίνουν δεν είναι κατ’ ανάγκη συρραφή φράσεων που αντιγράφουν από υπάρχοντα κείμενα, αλλά παράγουν και νέο κείμενο. Δεν είναι, δηλαδή, μία πλατφόρμα που απλώς έχει μία τεράστια μνήμη, αυτό είναι ασύλληπτο από άποψη τεχνολογική και για μας τους ειδικούς.
Κατασκευάστηκε μία μηχανή που δημιουργεί νέα γνώση; Έπεσε και το τελευταίο οχυρό της ανθρώπινης νοημοσύνης; Φοβάμαι πως όχι, ή, για να είμαι πιο προσεκτικός, όχι ακόμα. Οι μηχανές αυτές είναι στατιστικά εργαλεία με τρομερές δυνατότητες, και αυτό που κάνουν, και που θα μπορούν να κάνουν και στο μέλλον, προσωπική μου άποψη, είναι ότι παρέχουν στατιστικά εύλογες απαντήσεις. Αυτός είναι και ο λόγος που τα στατιστικά αυτά μοντέλα μπορεί να δίνουν, όχι απλά λάθος απαντήσεις, αυτό συμβαίνει και με τους ανθρώπους, αλλά απαντήσεις που δύσκολα κάποιος άνθρωπος θα έδινε. Ένας άνθρωπος ποτέ δεν θα απαντούσε, για παράδειγμα, ότι ανάμεσα στους προέδρους των Ηνωμένων Πολιτειών τέσσερις ήταν γυναίκες, συμπεριλαμβανομένης και της Lucie Johnson, που προήδρευσε από το 73 έως το 77, συγκεκριμένη απάντηση που έχει καταγραφεί -έστω και αν αυτός ο άνθρωπος δεν ήξερε ποιοι χρημάτισαν πρόεδροι των Ηνωμένων Πολιτειών.
Όταν μιλάμε για στατιστική, αυτό που κάνουν τα μοντέλα αυτά, είναι να ανακαλύπτουν μοτίβα, των μοτίβων, των μοτίβων, και πάει λέγοντας, που είναι κρυμμένα στα δεδομένα εκπαίδευσης, που ο ανθρώπινος νους είναι αδύνατο να συλλάβει, και έτσι παράγουν ένα κείμενο σαν απάντηση στην ερώτηση που τους δόθηκε σε εύλογη, και συνήθως καλά δομημένη πρόζα.
Εδώ τίθενται δύο ερωτήματα:
Έχουν οι μηχανές αυτές γνώση; Και βέβαια! Σύμφωνα με τον ορισμό που έδωσε ο μεγάλος πραγματιστής φιλόσοφος Dewey, η γνώση είναι το σύνολο της πληροφορίας που μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να απαντηθεί ένα ερώτημα.
Έχουν οι μηχανές αυτές νοημοσύνη; Και βέβαια! Δίνουν απαντήσεις, έχουν τη δυνατότητα επίλυσης προβλημάτων, παράγουν πρωτότυπο κείμενο, και μπορούν να περάσουν εξετάσεις σε διαφορετικά επιστημονικά πεδία.
Είναι η νοημοσύνη αυτή συγκρίσιμη με τη νοημοσύνη του ανθρώπου; Και βέβαια, όχι! Ο ανθρώπινος νους, μέσα από τα εκατομμύρια χρόνια εξέλιξης, δημιουργεί ιδέες, για να αντιλαμβάνεται με αποδοτικό τρόπο τον κόσμο. Ο ανθρώπινος νους δεν εξαντλείται σε λογικούς κανόνες και στατιστικές, που συνειδητά ή ασύνειδα χρησιμοποιεί, αλλά πάει πιο πέρα, πολύ πιο πέρα.
Ο ανθρώπινος νους νοηματοδοτεί, και επενδύει με σημασίες τον κόσμο, κάτι που προϋποθέτει συνείδηση, με ό,τι σημαίνει αυτός ο όρος. Η ανθρώπινη νοημοσύνη, όπως εξελίχθηκε στη βιολογική μας διαδρομή, ανέπτυξε τη δυνατότητα κατανόησης. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, μιλάει για την επιστήμη, αλλά όπως πολλοί μελετητές συμφωνούν, αναφέρεται σε αυτό που σήμερα αποκαλούμε κατανόηση, το να έχουμε επιστήμη, δεν αρκεί μόνο να γνωρίζουμε κάτι, αλλά πρέπει να είμαστε σε θέση να περιγράφουμε σχέσεις αιτιότητας και να δημιουργούμε εξηγήσεις. Με άλλα λόγια, η κατανόηση προϋποθέτει, όχι μόνο να γνωρίζουμε τι είναι κάτι, αλλά και πώς προήλθε.
Οι μηχανές τεχνητής νοημοσύνης, ακόμη και τα ChatGPT, δεν διαθέτουν κατανόηση. Βασίζονται σε στατιστικές συσχετίσεις, με παντελή έλλειψη σχέσεων αιτιότητας, και έλλειψη δυνατότητας μη τετριμμένων εξηγήσεων.
Υπάρχει όμως και μία άλλη σημαντική διάσταση της ανθρώπινης νοημοσύνης. Ο άνθρωπος ζει και δημιουργεί τον εαυτό του μέσα στον κόσμο. Η ανθρώπινη νοημοσύνη έχει μία έντονη κοινωνική διάσταση. Ο άνθρωπος μαθαίνει μέσα από την προσωπική του εμπειρία, στην συνεχή, δυναμικά εξελισσόμενη…, σε μια συνεχή δυναμική αλληλεπίδρασή του με τον κόσμο. Ακολουθώντας το προσωπικό του αφήγημα, εν μέρει συνειδητά, εν μέρει ασυνείδητα. Ο άνθρωπος ζει μέσα στον κόσμο.
Ένα άλλο καίριο χαρακτηριστικό που διαφοροποιεί τις δύο νοημοσύνες είναι αυτό της δημιουργικότητας. Ο άνθρωπος δημιουργεί, και δημιουργία σημαίνει το καινοτόμο, αυτό, δηλαδή, που δεν μπορεί να προβλεφθεί από το σύνολο της παρούσης γνώσης. Και η δημιουργία προκύπτει από την ενασχόλησή μας μέσα στον κόσμο και τις προκλήσεις που αναφύονται μέσα από την εμπειρία μας· από προβλήματα που αναδύονται και είναι διαφορετικά από αυτά που μέχρι τώρα γνωρίζαμε.
Ταυτόχρονα η δημιουργία, όπως τουλάχιστον αναδύεται μέσα από την ανθρώπινη νοημοσύνη, προϋποθέτει στόχους και αξίες. Μπορούν οι μηχανές να δημιουργήσουν κάτι πράγματι καινοτόμο, που να μην υπάρχει ήδη; Μέχρι στιγμής δεν έχουμε τέτοια παραδείγματα. Μέχρι στιγμής οι μηχανές αυτές από μόνες τους δεν μπορούν να παράγουν. Στην καλύτερη περίπτωση παράγουν παραλλαγές αυτών που υπάρχουν. Μπορούν να παράγουν, για παράδειγμα, κείμενο σύμφωνα με το τάδε στυλ γραφής· παραδείγματος χάρη, του Σαίξπηρ, με αρκετές, κάποιες περιπτώσεις επιτυχίας. Αλλά δεν έχουμε παραδείγματα δημιουργίας νέου στυλ γραφής. Ένα νέο στυλ γραφής προϋποθέτει ψυχικά βιώματα που αναζητούν να εκφραστούν με έναν ιδιότυπο προσωπικό τρόπο γραφής, κάτι που δεν προκύπτει παίρνοντας κάποιο χάπι, ή με κάποιο μαγικό ραβδί, αλλά απαιτεί μία μακρόχρονη και επίπονη διεργασία. Όχι απλά εργασία.
Το ότι οι μηχανές αυτές μπορούν να γίνουν χρήσιμα εργαλεία που να διευκολύνουν την ανθρώπινη δημιουργικότητα είναι και σίγουρο και καλοδεχούμενο. Ήδη το ChatGPT χρησιμοποιείται σαν εργαλείο από την επιστημονική κοινότητα. Πριν από τέσσερις μέρες ανακάλυψαν, χρησιμοποιώντας αυτό το εργαλείο, καινούργιες δομές πρωτεΐνης.
Από τα παραπάνω γίνεται σαφές νομίζω, γίνεται προφανής νομίζω η απάντησή μου, στο αν επήλθε το τέλος των συγγραφέων. Ένας συγγραφέας, πέρα από το προσωπικό του στυλ, εκφράζει τις πολύ προσωπικές του εμπειρίες, τις δικές του αξίες, το δικό του αφήγημα στη ζωή. Γιατί ο συγγραφέας, όχι μόνο ζει και υπάρχει μέσα στον κόσμο, αλλά ταυτόχρονα τον βιώνει, με ιδιαίτερες ευαισθησίες που του δίνουν τη δυνατότητα να αφουγκράζεται πράγματα και καταστάσεις πέρα και έξω από το προφανές, και την επιφανειακή καθημερινότητα. Ο συγγραφέας δεν ανακαλύπτει κρυμμένα στατιστικά μοτίβα σε δεδομένα, αλλά κρυμμένες υπαρξιακές αγωνίες της ανθρώπινης εμπειρίας.
Θα πρόσθετα, μάλιστα, αν μου επιτρέπετε, θα φώναζα, ότι κάτι τέτοιες στιγμές, όπου η τεχνολογία κάνει άλματα, χρειαζόμαστε τους συγγραφείς περισσότερο από ποτέ. Τους χρειαζόμαστε για να μας θυμίζουν ότι η τεχνολογία έχει λόγο ύπαρξης μόνο στο βαθμό που δεν αλλοιώνει τα ανθρώπινα χαρακτηριστικά μας. Να μας θυμίζουν ότι ζούμε ως μέλη συνεκτικών κοινωνιών, και όχι ως άτομα. Να μας θυμίζουν ότι η τεχνολογία, το καταπληκτικό αυτό δημιούργημα του ανθρώπινου φαντασιακού, πρέπει να υπηρετεί τις ανθρώπινες ανάγκες, να παίρνει υπόψη της τις ανθρώπινες αξίες, και πάνω από όλα τις πιο σημαντικές από όλες, τις αξίες της ελευθερίας και της δημοκρατίας.
Χωρίς δημοκρατία και χωρίς ελευθερία, η τεχνολογία μετουσιώνεται σε δυνάστη. Υπάρχουν κίνδυνοι, τους οποίους εγκυμονούν οι μηχανές τύπου ChatGPT; Πέρα από τους ήδη γνωστούς και πολυσυζητημένους, τους οποίους μελλοντικά θα μπορούσε ίσως να τους αντιμετωπίσει η τεχνολογία σε κάποιο βαθμό, όπως για παράδειγμα η παραπληροφόρηση και η διασπορά ψευδών ειδήσεων, η αναπαραγωγή προκαταλήψεων, η αναπαραγωγή διχαστικού λόγου, κλπ., ο νέος μεγάλος κίνδυνος, επειδή αυτό που ονομάζουμε γραπτό λόγο, η συγγραφή εκθέσεων και δοκιμίων είναι κομβικής σημασίας στην παιδαγωγική διαδικασία για αιώνες.
Μέσα από τα δοκίμια, ο νέος μαθαίνει να ερευνά, μαθαίνει να διακρίνει το κύριο από το δευτερεύον, μαθαίνει να αναπτύσσει επιχειρήματα, μαθαίνει να χρησιμοποιεί και να συστηματοποιεί τη σκέψη του. Μέσα από τη διαδικασία συγγραφής δοκιμίων, το γραπτό λόγο, αντιλαμβάνεται, τόσο ο δάσκαλος, όσο και ο ίδιος ο μαθητής, τι έχει πράγματι κατανοήσει και τι όχι. Με άλλα λόγια, τα δοκίμια και ο γραπτός λόγος είναι κομβικής σημασίας στην παιδεία, στο να αναπτύξει ο νέος κριτική σκέψη. Ο άνθρωπος είναι όμως πάντα επιρρεπής στις εύκολες λύσεις, πολύ περισσότερο οι νέοι. Η ευκολία που τους παρέχει η νέα αυτή τεχνολογία, για την οποία μιλάμε, στο να συνθέτουν κείμενα χωρίς μεγάλο κόπο, δυναμιτίζει τα θεμέλια αυτά. Όποια δεξιότητα, αν δεν χρησιμοποιείται, ατροφεί.
Ταυτόχρονα, η αλόγιστη χρήση της τεχνολογίας αυτής μπορεί να οδηγήσει και σε ένα παιδαγωγικό σύστημα τυφλοσούρτη, τύπου «ένα κουστούμι για όλους», που όλοι οι μαθητές και σπουδαστές θα απαντούν με λίγο-πολύ τον ίδιο τρόπο, και θα ευνουχίσει την ικανότητα του κάθε νέου να αναπτύξει τη δική του μοναδικότητα, τη δική του προσωπικότητα, και το δικό του τρόπο σκέψης. Βέβαια, να είμαστε πραγματιστές. Δεν σημαίνει ότι σήμερα το εκπαιδευτικό σύστημα καλλιεργεί την κριτική σκέψη και ότι ευνοεί την ανάπτυξη της προσωπικότητας του κάθε νέου, ή ότι δεν υπάρχει αντιγραφή. Ακόμη και διαφημίσεις στον τύπο υπάρχουν, για εκπόνηση προπτυχιακών και μεταπτυχιακών εργασιών με αντίστοιχη διατίμηση. Να μην [ακατονόητο] κιόλας.
Αντίθετα, μάλιστα. Το εκπαιδευτικό σύστημα σε όλες τις βαθμίδες εδώ και πολλά χρόνια, ρέπει όλο και πιο πολύ στην παπαγαλία. Απλά, η νέα τεχνολογία θα μπορούσε να δράσει ως καταλύτης, ώστε τα πράγματα να γίνουν πολύ χειρότερα. θα μπορούσε να [ακατανόητο]ήσει την αντιγραφή. Η προσωπική μου μάλιστα εκτίμηση είναι ότι, σε μια τέτοια περίπτωση, θα μεγάλωνε και το γνωσιακό χάσμα μεταξύ των μαθητών που προέρχονται από οικονομικά και κοινωνικά περιβάλλοντα που διαθέτουν τη γνώση και τα μέσα να βοηθούν τα παιδιά, και εκείνων των παιδιών που προέρχονται από μη προνομιούχα περιβάλλοντα και αφήνονται να παλεύουν μόνα τους.
Ποια είναι λύση; Δύσκολο να απαντηθεί το ερώτημα, και απαιτεί προβληματισμό από την πολιτεία, αλλά κυρίως από την παιδαγωγική και ακαδημαϊκή κοινότητα. Μία προφανής απάντηση, η οποία γράφεται πάρα πολύ αυτό τον καιρό στον τύπο, και κάποια «πανεπιστήμια» στο εξωτερικό έχουν πάρει αυτές τις αποφάσεις, μία προφανής απάντηση, είναι η απαγόρευση χρήσης της τεχνολογίας αυτής. Εύκολα λέγεται, πολύ δύσκολα επιτυγχάνεται. Και συνήθως οι απαγορεύσεις επιφέρουν αντίθετα αποτελέσματα.
Η άποψή μου είναι ότι τεχνολογίες αυτού του τύπου να χρησιμοποιηθούν μέσα στην τάξη, γιατί θα φανεί, πού μπορεί να είναι χρήσιμα εργαλεία, πού όχι, τι κινδύνους έχουν, και πάνω από όλα, με τέτοιο τρόπο, που να αναδεικνύουν τις δυνατότητες και τα πλεονεκτήματα της ανθρώπινης νοημοσύνης και της κριτικής σκέψης.
Είναι η στιγμή να αναστοχαστούμε τον επανασχεδιασμό του εκπαιδευτικού συστήματος, χρόνιας το λέμε. Που έτσι κι αλλιώς, είναι σε αναντιστοιχία με τις ανάγκες της σημερινής πραγματικότητας. Το παιδί, ο νέος, θα πειστεί να αποφύγει την αντιγραφή και την εύκολη λύση της χρήσης της αυτόματης σύνθεσης κειμένου, μόνο αν έχει κίνητρα, ώστε να καταλάβει ότι αυτό είναι σε βάρος του. Μόνο αν έχει κίνητρα, ώστε να ξέρει ότι η γνώση που θα αποκτήσει θα του είναι πράγματι χρήσιμη, και ότι το πτυχίο του θα έχει κάποιο σοβαρό αντίκρισμα στην αγορά εργασίας. Μόνο αν το μάθημα κεντρίσει το ενδιαφέρον του, ώστε το ίδιο το παιδί και ο νέος να θελήσει να γράψει το δοκίμιο, και να μάθει, και ταυτόχρονα να εισπράξει την ευχαρίστηση από τη διαδικασία αυτή.
Σας ευχαριστώ πολύ.
Στον σημερινό τρίτο διαδικτυακό κύκλο συζήτησης με θέμα «Ο Γραπτός Λόγος στην Εποχή της Τεχνητής Νοημοσύνης: ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΩΝ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ» του κύκλου συζητήσεων «Ανθρωποκεντρική Τεχνητή Νοημοσύνη» που διοργανώνει το Εργαστήριο Προηγμένων Μαθησιακών Τεχνολογιών στη Διά Βίου και εξ Αποστάσεως Εκπαίδευση του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Κρήτης, συμμετείχε ο Σέργιος Θεοδωρίδης, Ομότιμος Καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών.
Στην απομαγνητοφώνηση χρησιμοποιήθηκε το Web Captioner.